Zonguldak yöresindeki yerel ağız özellikleri, tarihi süreçteki toplumsal yapılanmadan izler taşır. Bölgenin XI. ve XII. yüzyıllarda başlayan Türkleşmesi sürecinde, Oğuz-Türkmen gruplarının yerleşmesinin yanında, ticari ve siyasi ilişkiler sonucu Kıpçak-Kuman yerleşmesinden de söz edilir. 

 

     Bartın ve Zonguldak Ağızları üzerine yapılan incelemelerde de bölge ağız özelliklerinin Oğuz-Türkmen-Kıpçak lehçelerinin tabakalaşması sonucu oluştuğu saptanır. Zonguldak ve yöresi ağızları Bolu, Kastamonu, Çankırı ağızlarıyla birlikte, Denizli-Tavas ve Urfa ağızlarıyla bazı ortak özellikler gösterir. Anadolu Ağızlarında XI. yüzyıldan beri çeşitli değişimlerle varlığını koruyan nazal ñ sesi bu bölgede de görülür. Nazal (genzel) ñ sesi, Çaycuma ağzında y sesine dönüşür. 

 

     Zonguldak Bölgesi Ağızları üzerine ilk derleme çalışması 1950 yılında, İstanbul Üniversitesi’nden Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu başkanlığında bir grup öğrenci tarafından yapılır. Prof. Caferoğlu bu bölge için şu tespitleri yapar; 

 

    “Diğer Anadolu Ağızlarına nispetle yerli ve Avrupalı bilginlerce tamamiyle ihmal edilmiş bu saha ağızları için daha zengin malzeme toplanmağa çalışıldı. Küçük bir kasaba içinde dahi farklı ağız özelliğine rastlanabiliyor. 

 

     Bolu ve Zonguldak Ağızları, her iki bölge ağızları müşterek bir grup teşkil ettikleri halde, bazı mahallerin tarihi ñ sesini kendi bünyesinde bugüne kadar saklaması bu saha ağzına ayrı değer vermektedir. 

 

     Bu ñ sesi bazı ağızlarda, eski tarihi devrelerdeki seyrini muhafaza ederek, sadece ñ, bazı ağızlarda ise y olmuştur. İkinci şekli bilhassa Bartın temsil etmektedir. XI. yüzyılda görülen tarihi bu ses inkişafı (gelişimi) aynen Bolu ve Zonguldak yöresinde de mevcuttur.” 

 

     Prof. Caferoğlu ve ekibi, bu çalışmalarında Bartın, Amasra, Çaycuma, Ereğli, Safranbolu yörelerini gezerek halk ağzından derlemeler yapar. 

 

     Yıllar içinde köy yollarının yapımı ile motorlu taşıt araçlarının artması ve hemen hemen her köye ulaşması ile köylülerin kasaba-kent ilişkileri artar. Önce radyo ve müzik setlerinin, sonraları da televizyonun köylere kadar girmesiyle ağız özellikleri, önemli ölçüde değişim gösterir, yitime uğrar. 

 

     Bugünkü Zonguldak il sınırları içinde Çaycuma Ağzı ve Devrek-Ereğli -Zonguldak Ağızları olarak iki ayrı ağız özelliği görülür. 

 

    Bu ağız yöresinde, diğer ağız yöresindeki özellikler bulunmakla birlikte en önemli ayrılma noktası, Anadolu ağızlarında XI. yüzyıldan beri yaygın olarak görülen genzel ñ sesinin kullanılmasıdır. 

     İlk seste, ilk hecede ve son seste kapalı ? ünlüsü vardır; 

? let-, g?y-, ?n-, g?ce 

Ünlü değişmeleri vardır; 

esger < asker, lire < lira, emme < amma, habar < 

haber, beber Ünlü uyumu oldukça güçlüdür;

dene < tane, arzak < erzak, hangı < hangi,

Camal < Cemal, varkan < var iken

-ğ-, -y-, -n-, ünsüzlerinin düşmesi ile ikiz ünlüler 

oluşur;

eşee< eşeğe, çocuum< çocuğum, 

Zonguldaa < Zonguldağa

Önseste g- hakimdir;

?oy-, ?ırk, ?arı, ?aç-, ?abak, ?afa

-?-, -ğ- < -v- değişimi yaygındır;

düvün < düğün, sövüt < söğüt, dav < dağ

Nazal(genzel) ñ ünsüzü yaygın olarak kullanılır;

deñiz, aldıñ, yalañuz, deyoñ, saña

İç seste, ünsüzlerden önce ve son seste r düşer;

gunne Ön, iç, son seslerde ünsüz tonsuzlaşması görülür;

töngel, keri, gitmes, pilaf, pirket, epdes, fur

ile edatının ekleşmesi ile -l- > -n- değişmesi olur;

sennen, okuznen, anamnan

Şimdiki zaman kipi 3. teklik-çokluk kişi eklerinde 

düzleşme görülür;

gidiya, geliyala, gosderiya, bakıyala

Geniş zaman kipi genellikle yuvarlaktır;

vörü < verü < verir, gelüle < gelirler

Geniş zaman ve Şimdiki zaman kipinin 1. teklik 

kişisinde, kişi eki bazen –n’li söylenir;

giderin < giderim, gelirün < gelirim;

yapıyon < yapıyorum, goşuyon < koşuyorum

 

 

Geniş zamanın olumsuzunda, -mas(z) / mes(z) biçimi 

yanında -mar / -mer’li kullanım da görülür;

etmes < etmez, gitmes < gitmez

yapmaruz < yapmayız, gelmerüz < gelmeyiz,

Görülen geçmiş (di’li geçmiş) zamanın 3. teklik kişi 

eki -dık / - dik düzenli olarak yuvarlaklaşır;

yapduk < yaptık, geldük < geldik, gaçduk < kaçtık

Şart kipinin 1. çokluk kişisi genellikle -sez / -saz 

biçimindedir;

yapsaz, gelsez, tutsaz

Ad-eylemin 1. teklik ve çokluk kişi ekleri, ünsüzle 

kapanan ad tabanlarına -y- ünsüzüyle genişlemiş 

biçimi olan -yım / -yuz olarak gelir;

benyim, büyükyüz

“buraya, şuraya, oraya” sözcüklerinin söylenişte -a verme hali ekleri düşer;

buray, şuray, oray

Oray otma demedim mi saña. 

Nerey gidiyoñ ?

Buray gel çabuk!